Belge No 120
HAYATTA KALAN BİR GRUBUN, ERZURUM SANCAĞININ KIĞİ KAZASINDAKİ KÖYLERİN KATLİAMIYLA İLGİLİ TANIKLIĞI
Erzurum vilayetinin Kıği sancağı tehciri ve katliamının kısa hikâyesi, aşağıda belirtilen ve olayları yakından bilen kişiler tarafından aktarılmıştır:
1. Vahan Postoyan, Kıği’nin Khubs köyünden, Palu’ya kadar tehcire gönderilmiş, üç kez ölümden dönmüş ve 21 Mayıs 1915’ten Mayıs 1916’ya kadar Kürtlerin yanında kalmıştır.
2. Srapion Postoyan, aynı köyden kardeşi Vahan’ın tehcir yoldaşı, cesetlerin arasında saklanıp geceleyin kaçarak, uzun süre yol aldıktan sonra Kürtlere sığınmıştır.
3. Pağtasar ve Karapet Ter Karapetyan, Balu katliamından kurtulup kaçarak Kürtlere sığınır.
4. Sargis Davdikyan, Khubs köyünden, mültecilerle birlikte Kharberd, Bakhır Maden’e kadar gitmiş, cesetlerin arasından gece vakti kaçmıştır.
5. Abgar Khuloyan, Khubs köyünden, Balu katliamından kurtulmuş ve Kürtlere sığınmıştır.
Ermeni köyü Agrak, 21 Mayıs’ta Kürtler tarafından yağmalanmış ve katledilmiştir. Tüm köy halkı, 100 hane ve 700 sakiniyle birlikte katledilmiş, eşyalar, yük hayvanları, sığırlar ve koyunlar yağmalanmıştır. Bir kilisesi ve bir okulu vardı, ikisi de yerle bir edilmiştir.
Agrak köyü katliamının baş uygulayıcısı Dersimli Khıte İbiş ve adamlarıdır. Önce tüm halkı katletti ve ardından da tüm varlıklarına sahip oldu.
23 Mayıs’ta Khupek ve Khas köyleri katledildi. İlki 30, İkincisi ise 10 haneydi. Kürtlerle karışıktı, nüfusun tam sayısı bilinmemektedir. Tüm halk yok edilmiş, katledilmiş ve yakılmıştır.
Khupek’in bir okulu ve bir kilisesi vardı, Khas köyünün ise eski bir kilisesi. Bu iki köyden ilkinin öğrencileri kendi okullarında, İkincisinin ise bir kısmı Agrak’ta öğrenim görüyordu. Ayrıca Amerika’da eğitimseverler demekleri vardı.
Kholkhol köyü de aynı gün katledildi. Köy, sadece 10’u Ermeni olan 80 haneye sahipti, tamamen katledilip yakıldı. Sadece bir kişi kurtulabil- di: Pağtasar Karkuts, Dersim’in içlerine sığınmıştı.
25 Mayıs 1915’te, 1.100 kişi ve 135 hanelik Hertev köyü saldırıya uğradı, büyük çoğunluğu katledildi, küçük kısmı, Kımekli İsmail Ağa’nın çabaları ve koruması sayesinde kurtuldu. Bir kısmı kurtulup Erzurum’a gelmiştir, bir kısmı ise aynı ağanın yanında kalmaktadır. Bu köy, Surb Luys Dağı’nın eteğinde bulunmaktadır. Bu dağın tarihî gelenekleri vardır. Rivayete göre, tam şafak sökerken, Nuh Peygamber gemisiyle geçerken doruğuna sürtünmüştür ve bu yüzden de bu dağ Surb Luys (Surb Luys (Ermenicede kutsal ışık anlamına gelmektedir) olarak anılmaktadır. Bu nedenle her yıl, Vardavar’da (dinîyortu), Ermeniler ve Kürtler, ziyarete gidip kurban keserlerdi.
Tüm köy yağmalandı ve yakıldı. Güzel bir kilise binası ve daha da güzel bir okulu vardı. Amerika’daki eğitimseverler demeğindeki hemşerilerinin çabalarıyla yeni inşa edilmişti.
24 Mayıs 1915’te, 1.400 kişi ve 200 haneli Sergevil köyü saldırıya uğradı. Surb Pırkiç adında, büyük ağaçlığı ve mülkleriyle, şahane bir manastırı vardı. Surb Nişan adında bir kilise ve yeni yapılmış büyük bir okulları vardı. Köy, iyi çalışan ellere sahipti. Köyün dörtte üçü hemen oracıkta, dörtte biri ise tehcir esnasında katledildi. Kamu kuruluşları ve evler ateşe verildi.
25 Mayıs 1915’te, Khubs köyü, 7.000-8.000 Kürt tarafından kuşatıldı.
Köy kuşatılmadan önce, Khubs’un yağmalanacağı haberi yayıldı. Köyün faal genç kuvvetleri hemen toplanarak öz savunmaya başvurma kararı aldı. Bundan önceki saldırılar, direnmeden katledildikleri konusunda kendilerine ders olmuştu. Tüm saldırılara karşı koyabilmek için köyün içinde ve etrafında mevzilenecek olan savunma grupları oluşturuldu.
Birinci grup şu kişilerden oluşmaktaydı: Suren Postoyan, Karapet Postoyan, Melkon Koçoyan, Manase Nalbantyan ve diğerleri.
İkinci grup: Srapion Postoyan, Vahan Postoyan, Mamikon Postoyan, Tages Khoşmatlıyan, Suren Khoşmatlıyan, Hovsep Baronyan, Arşavir Baronyan, Mihran Avagyan, Vahan Nalbantyan.
Üçüncü grup: Mesrovb Matosyan, Khosrov Khoşmatlıyan, Sedrak Asvanikyan, Abgar Matosyan, Abgar Eroyan, Sergevilli Vahan Aboyan vd.’den oluşmaktaydı.
Dördüncü grup: Hovhannes Khıteyan, Hovhannes M[ahtesi] Hayrapetyan ve diğerlerinden oluşmaktaydı.
Beşinci grup: Manuk Elesigyan, Pağtasar Ter Karapetyan, Kholkhol- lu Pağtik, Zakar Postoyan vd.’den oluşmaktaydı. Bu, devriye grubuydu ve tanınmış atılgan gençlerden oluşuyordu; görevleri, tüm mevzileri kontrol etmekti.
Birinci grup, köyün güney tarafında bulunan Tigran Postoyan’m iki katlı evinde mevzilendi.
İkinci grup, her tarafında demir parmaklıklı pencereleri olan ve konumu, savunma yapmak ve birinci mevzie destek vermek açısından son derece uygun olan Arakel Postoyan’m iki katlı evinde mevzilenecekti. Bu konumdaki 1 kişi, 100 kişiye karşı koyabilirdi.
Üçüncü grup, köyün en yukarısındaki kısımları tuttu. Gevorg Khoş- matlıyan’ın evi, amfiteatr şeklindeki köyün en üstünde olup, tüm köye hâkimdi.
Dördüncü grup, köyün kuzey tarafında bulunan Harutyun Hayrapet- yan’ın evini, bu taraftan gelecek olan saldırılara karşı koymak için tuttu.
Beşinci grup, Tadeos Avagyan ve Hovhannes Khoşmatlıyan’m evlerini kendisine merkez seçmişti ve buradan, güneyden gelen saldırılara karşı koyup tüm mevzilere yardım edecekti.
Çatışma, sabah saat tam 6’da başladı. Köyün dört tarafından saldırı başladı. Dolu gibi mermi yağıyor, bizim yiğitlerimiz de tutmuş oldukları mevzilerden, boşa bir mermi atmadan ve Kürtlerin sık sıraları arasında dehşet saçarak, onlara cevap veriyordu. Çatışma, kesintisiz çatışma, 1,5 gün sürdü. Kürtler 35-40 kayıp verdi, bizden ise sadece Kirakos Pağtikyan.
Kürtler aynı akşam ümitsizce cesetlerini toplayıp, şerefli ve kahraman Khubs’tan uzaklaştılar. Biz ise, fırsattan istifade edip, dinî önder vekili Rahip Geğam Tevekelyan’a ve yerel düzenleme organlarına, bize yardıma gelmeleri ve cephane göndermeleri için Sivri Dağ tarafından şehre bir haberci gönderdik. Dinî önderden ret cevabı ve aşağılayıcı teslim olma talimatı almamız acıdır. Eşitsiz koşullardaki çatışma aynı gün tekrar başladı. İkinci günü, cephanemiz bitmek üzere olduğundan dolayı, köyden çıkıp dağlara sığınmaya mecbur olduk. Kürtler ve Türkler aynı anda ve ikiye katlanmış bir güçle köye saldırdı. Savunmasız kalan köy saldırganların barbarlığına maruz kaldı.
Acımasızca katlettiler, dağlarda saklananları dahi bulup katlettiler ve yaktılar. Mevzi olarak kullanılan evler hemen ateşe verildi. Günlerce ganimet taşıdıktan sonra tüm köyü ateşe verdiler.
Bir zamanların mamur ve kültürlü köyü şimdi yerle bir edilmiştir.
1.700 kişi ve 300 hanelik sırf Ermenilerden oluşan Khubs köyünden 431 kişi yurt dışında, özellikle de Amerika’da bulunuyordu. Şahane milli kültürel kuruluşları olup, Surb Karapet adında 75 yıllık güzel bir kilisesi, alt katında tiyatro salonu, temsiller ve dersler için ve kütüphane olarak kullanılan, dershane bölümleriyle iki katlı karma okulu vardı. Okullar, Birleşik Demeğin kontrolünde yönetiliyor, bütçenin bir kısmı olan 120 altın, Amerika’daki Khubsluların Eğitimseverler Demeği, kalanı ise Konstantinopel’deki Birleşik Demek tarafından karşılanıyordu. Surb Sargis adında yarı-yıkık bir şapel de köyün yukarı kısmında bulunuyordu.
Bu milli kültürel kurumların zararları 3.000 İngiliz altınına ulaşmaktadır. Halkın maddi zararlarını saymak mümkün değil, fakat tahminen 100.000 altına ulaşmaktadır.
Fiziki zararlar, 1.205 kişi öldürülmüş veya kaybolmuş, sadece 9 kişi mucize eseri kurtulmuştur: 2 kadın, bir çocuk ve 6 genç.
Diğer köyler ve Kıği şehri tehcir edilmiş ve Balu ile Bakhır Maden (Kharberd) gibi farklı yerlerde katledilmişlerdir. Kıği’den hiç kimse kurtulamamış olduğundan dolayı, onların tehciriyle ilgili veriler elde etmek mümkün olmamıştır.
Tehcir edilenlerin toplam sayısı 40.000 kişidir.
Birinci grup köylerde hayatını kaybetmişlerin sayısı 1.500’dür.
İkinci gmpta, Çan köyünde öldürülenlerin sayısı 3.000 [kişidir].
Üçüncü grup Kulakan Kürtleri arasında öldürülenler 7.000 [kişidir].
Dördüncü, Zelkheder, 3.500 [kişi].
Beşinci, Tepeköy (Balu) öldürülenler, 2.000 [kişi].
Altıncı, Balu ve köprüde öldürülen, vadiye dökülen 10.000 [kişi].
Yedinci, Bakhır Maden (Kharberd) öldürülen 13.000 [kişi].
Bunun dışında kayıplar, belirsizler de vardır ve bunlarla ilgili araştırma yapma imkânı yoktur.
Sadece Kıği şehrinin önde gelen entelektüellerinin bir kısmı, dinî önderle birlikte 19 kişi, Balu’nun Tilimili köyünde Muratyanların evinde öldürüldü.
Diğer sayfalarda, şehrin haricinde, tüm Kiğı bölgesindeki köylerin eski durumu ve kurtulanlarla ilgili toplu bir istatistik sunuyoruz.
| Sayı | Köyün adı | Nüfus | Kaç hane Ermeni olduğu | Kaç hane Kürt, Türk olduğu | Kiliseler | Okullar | Kurtu lanlar | |
| 1 | Hertif | 1.200 | 150 | 7 | 1 | 1 | 193 | |
| 2 | Sergevil | 1.175 | 158 | 9 | 1 1 manastır | 1 | – | |
| 3 | Agrak | 800 | 120 | 7 | 1 | 1 | 1 | |
| 4 | Khapek | 215 | 35 | 6 | 1 | 1 | 3 | |
| 5 | Kholkhol | 70 | 10 | 50 | 0 | 0 | 1 | |
| 6 | Khas köy | 50 | 7 | 9 | 1 | 0 | – | |
| 7 | Sagadzor | 700 | 85 | 0 | 1 | 1 | 52 | |
| 8 | Khubs | 1.700 | 300 | 2 | 2 | 3 | 9 | |
| 9 | Hoğas | 994 | 150 | 15 | 1 | 1 | – | |
| 10 | Apevank | 320 | 30 | 20 | 1 | 1 | 1 | |
| 11 | Ölmez köy | 170 | 18 | 20 | 1 | 1 | 5 | |
| 12 | Çumakh | 90 | 25 | 20 | 1 | 1 | 6 | |
| 13 | Çıpır köy | 1.120 | 120 | 2 | 1 | 1 | – | |
| 14 | Khazi | 320 | 45 | 20 | 1 | 1 | – | |
| 15 | Azıbzat | 380 | 45 | 10 | 1 | 1 | – | |
| 16 | Khaçatur | 80 | 12 | 20 | 0 | 1 | – | |
| 17 | Çan köy | 1.200 | 120 | 15 | 1 | 1 | – | |
| 18 | Karbuys | 1.300 | 135 | 11 | 1 | 1 | – | |
| 19 | Avırtnik | 100 | 15 | 13 | 1 | 1 | – | |
| 20 | Lek | 52 | 10 | 10 | 0 | 1 | – | |
| 21 | Sancak | 80 | 7 | 20 | 0 | – | ||
| 22 | Çanakçı | 1.400 | 230 | 0 | 1 | 1 | – | |
| 23 | Khoşkar | 100 | 25 | 10 | 1 | 1 | – | |
| ‘ 24 | Oror | 400 | 35 | 10 | 1 | 1 | – | |
| 25 | Tarman | 2.100 | 500 | 10 | 2 | 3 | ||
| 26 | Çaribaş | 380 | 35 | 11 | 1 | 1 | – | |
| 27 | Seğank | 1.112 | 120 | 0 | 1 | 1 | – | |
| 28 | Astığberd | 1.600 | 260 | 12 | 3 biri manastır | 1 | – | |
| 29 | Khosnak | 1.200 | 100 | 18 | 1 | 1 | – | |
| 30 | Apoznak | 1.200 | 110 | 8 | 1 | 1 | 2 | |
| 31 | Dsirmak | 1.520 | 220 | 14 | 1 | 1 | 2 | |
| 32 | Arek | 1.580 | 300 | 0 | 2 biri manastır | 1 | 23 | |
| 33 | Hogıstan | 1.200 | 140 | 0 | 2 biri manastır | 1 | 56 | |
| 34 | Tinek | 400 | 60 | 20 | 1 | 1 | 10 | |
| 35 | Amariç | 520 | 57 | 7 | 1 | 1 | 12 | |
| 36 | Arinc | 600 | 70 | 0 | 1 | 1 | 3 | |
| 37 | Şen | 300 | 30 | 12 | 1 | 1 | 14 | |
| 38 | Cerman | 340 | 30 | 10 | 1 | 1 | 3 | |
| 39 | Melikan | 550 | 70 | 4 | 1 | 1 | 26 | |
| 40 | Lıçig | 500 | 60 | 7 | 1 | 1 | 28 | |
| 41 | Çiftlik | 595 | 67 | 10 | 1 | 1 | – | |
| 42 | Kharabeg | 518 | 62 | 5 | 1 | 1 | – | |
| 43 | Şaruk | 490 | 40 | 7 | 1 | 1 | – | |
| 44 | Baş Çiftlik | 475 | 40 | 3 | 1 | 1 | – | |
| 45 | İnakh | 120 | 12 | 10 | 0 | 0 | – | |
| 46 | Hölenk | 62 | 5 | 28 (Rum) | 0 | 0 | – | |
| 47 | Moz | 38 | 4 | 5 | 0 | 0 | – | |
| 48 | Horkap | 20 | 2 | 35 | 0 | 0 | – | |
| 49 | Kıği şehir | 2.000 | 500 | 200 | 4 | 4 | 8 | |
| 33.336 | 4.981 | 752 | 49 | 47 | 461 |
107 kişi, listeye girmemiş olan köylerden kurtulmuşlardır.
Türkler içinde bulunup, incelenmesi mümkün olmayan yerler bu listeye girmemiştir.
[Kaleme alan: Amatuni)
Notlar
1 Son dönem Osmanlı ordusunda, askerlik görevini bitirdikten sonra yedeğe ayrılan er (TDK, Türkçe Sözlük, 2009).
2 Haysmavurk – Azizlerle şehitlerin hayatı ve şahadetinin kronolojik sıralamayla yer aldığı kitap.
3 Amfiteatr – Antik Yunan ve Roma’da, seyircilerin oturma yerlerinin basamak şeklinde yükseldiği, daire veya elips şeklinde açık hava yapısı.
4 Sepicilik – Tabakçılık, dericilik.
5 Gaz -Yara yerlerinden sızan özel reçinesi farklı alanlarda kullanılan dikenli bir bitki.
6 Şırez, çiriz, şıreşt – Uzun dar yapraklı ve yenilen bir bitki.
7 Kiğı dinî önderi Rahip Geğam Tevekelyan (1886, Enteres), 1909’da Başepiskopos Stepanos Hovakimyan tarafından rahip olarak kutsanır. 1 Aralık 1912’de Kiğı dinî önderi seçilir. 1915 yılında şehit edilmiştir.
8 Tüm metinde 1915 yerine 1914 yazılmıştır, düzeltilmiştir.
9 Çalmak.
10 Khubs köyünün sosyo-ekonomik durumu ve yaşamı eksik betimlen- miştir.
11 Fırka (Ar.) – İnsan topluluğu.
12 Köyle ilgili ananeler eksiktir.
13 Orijinalde bu şekilde yazılmıştır.
14 Niyetle Kudüs’e gitmiş olan Hıristiyan.
15 Çevre – Sırma işlemeli mendil (TDK, Türkçe Sözlük, 2009).
16 Sipahi (Far.) – Osmanlılarda tımar sahibi bir sınıf atlı asker (TDK, Türkçe Sözlük, 2009).
17 Kilise, Surb Minas olarak adlandırılmaktaydı ve 1201 yılında inşa edilmişti.
18 Nahiye demek istemektedir.
19 Kiğı’nın Khubs köyünde katledilen ve tehcir edilen 1.200 kişi ile farklı yerlere göçmüş veya gurbette bulunan 414 kişinin listeleri eksiktir.
20 Çığa – Başa konan süs.
21 İslam ’ ı kabul etmek.
22 188 kişilik liste eksiktir.
Kaynak:
Ermenistan Ulusal Arşivi
Kedername
Osmanlı İmparatorluğu’nda Ermeni Soykırımı
1915
Hayatta Kalanların Tanıklıklarına Dair Belge Koleksiyonu
Belge Yayınları 2014
Çeviren: Diran Lokmagözyan