MUŞ SANCAĞI

HAYATTA KALAN HAKOB KHOCYANTS’IN, MUŞ SANCAĞININ MALAZ­GİRT KAZASINDAKİ ERMENİLERİN GÖÇÜ VE KATLİAMLARIYLA İL­GİLİ TANIKLIĞI

[1916], Manazkert göçü

Anlatan: Manazkertli Hakob Khocyants

Savaşın başlangıcından itibaren, burada da bahreyi, Tekâlifi Harbi (savaş vergisi), daha öncekilerde belirtildiği gibi, seferberlik ve silah ve hamal bölüğünü de normalin üzerinde toplarlar.

1915 yılının baharında, nisan ayı başlarında Ruslar Kılıç-Kâduk’a ulaşınca Kürtler kaçar ve Berd (1) ile çevre köylerin hayvanlarını yanların­da götürürler; halkı /Ermeniler/ ise Manazkertli İbrahim Bey’in oğulları, Avdlla Bey ile Hüseyin Bey, “Abdıl Mecit ile Hüseyin Ağa geliyor, he­pinizi kırarlar”, diyerek, kendi köyleri olan Akner’de toplayıp korurlar. Manazkert’in (Berd) Egnakhoca, Vorcin, Khan-Oğli, Kharaba-Gasmik, Rızağiğasmi, Noradin, Sultanlu, Rıstam-Gâduk, Gotanlu, Denk, Tond­ras, Yekmal, Latar, Şeytan-Ave, Gara-Gaya, Mollabağ, Tolağbaş ve Bagran köylerinin halkı bu şekilde kurtulur. Berd’den 100 hane, köylerden ise, her birinden 50-250 hane kurtulur. Avdlla ile Hüseyin beylerin babası ve dedesi de önceki Rus-Türk savaşları esnasında Ermenileri bu şekilde korumuşlardır.

Bu köylerden kurtulan halk, Van ve Manazkert ricatları esnasında, memleketlerinden ayrılarak Dutağ-Karakilise-İgdir hattından Kafkas­ya’ya göçer ve asıl olarak Aleksandrapol eyaletine yerleşir.

Mal zayiatı, Alaşkert’in Karakilise’si için gösterildiği kadardır, çün­kü Alaşkert ve Manazkert köylüleri benzer meşguliyet, aynı ölçüde mal ve imkâna sahip olmuşlardır.

Bu başarılı geliş sırasında da Hacı Handen Beg’in eliyle gene kayıp­lar olmuştur. Duknuk’tan 30 erkek, Noratun’tan 70, Kharaba-Gasmik’ten 20, Tolağbaş’tan 10 kişi, Marmus’tan 20 kişi, Banzıten’den 30, Rıstam-Gâduk’tan 30 kişi öldürülmüştür. Nado’nun eniği Sait, Molla-Mıstafa’dan 20 erkek ve Gotanlu’dan 30 kişi öldürdü. Bu cinayetler ordu ve Hamidiye komutanı Hacı Handen Bey’in emriyle olur; Gılıç-Gâduk’tan Khınus’a doğru kaçarlarken, köylerin gençlerini hamal bölüğü bahane­siyle toplamalarını emreder. Hepsini toplayıp Kürt Gliçlu köyü yakın­larında, Murat Nehri’nin kenarında dizer, askerlerle kuşatarak yaylım ateşine tutmalarını emreder, bir kısmı vurularak ölür, diğerleri de nehre düşerek. Suda, pullar (2) altında saklanmak suretiyle kurtulanlar olur.

EMA, fon 227, liste 1, dosya 476, yapraklar 4-5, orijinal, el yazısı.