HAYATTA KALAN ĞAZAR MANUKYAN’IN, VAN SANCAĞININ VAN KAZASINDAKİ, HAYOTS DZOR’UN KEM KÖYÜ KATLİAMIYLA İLGİLİ TANIKLIĞI
8 Ağustos 1915, Bılur
Kem’in 100 hanesi ve 777 nüfusu, Surp Tadeos adlı bir kilisesi, bir okulu (güzel binasıyla), üç su değirmeni, bir yağhanesi, 3.000 koyunu ve 1.000 büyükbaş hayvanı vardı. Kilisenin üç el yazması İncil’li vardı, bunlardan ikisi Karmir Avetaran (Kırmızı İncil) ve Dsağkaber Avetaran (Çiçek bahşeden İncil) olarak anılmaktaydı. Daha başka değerli kaplar, gümüş kaplı İnciller vs. vardı.
Köyün yıllık tüm geliri 4.000 ölçü buğday, 500 ölçü keten ve 30.000 bağ samandı.
20 Temmuz 1914’te, seferberlik ilan edildiğinde, Kem köyünden 20-45 yaşındaki erkekleri askere aldılar. Asker adaylarından Hovakim Matevosyan’ın ve Gaspar Manukyan’ın evlerini, içinde ne var ne yoksa kundakladılar, çünkü askerlik hizmetine çağrıldıklarında orada yoklardı. Yakanlar, Vostan’lı Salih Çavuş, Artametli (Edremit) Şaveş ve Arta- met’in müdürüydü. Arçeşli (Erciş) zaptiye Haşan, Eylül 1914’te Kemli Mıkırtiç Atovmyan’dan Rusların Başkale’ye varmış olduğunu duyarak hükümete haber verdi. Bunun üzerine Artamet müdürü Ayas, 200 zaptiye ile geceleyin köyü kuşattı ve yaylım ateşine tutmaya başladı. Bir saat boyunca köyün üzerine mermi yağdı, Ermenilerden hiçbir karşılık görmeden. Lâkin birkaç kişi öldürüldüğünde (Margarit Sianosyan, Movses Akhicanyan 10 yaşında, Andranik Gaplanyan 10 yaşında), köylüler mecburen öz savunmaya başvurdu. Bu öz savunma çatışması 5 saat sürdü.
Seferberlik esnasında Kem’den zorla alınanlar, 175 Osmanlı lirası, 350 koyun, 120 sığır, sığırlarıyla birlikte altı kağnı, 200 ölçü buğday, 150 ölçü arpa, 400 çift çorap, 200 el don-gömlek, 30 litre yağ, 30 ölçü bulgur, 600 balya saman, 150 araba çelmik vs. Vanlı teğmen Cacığoğli Yağıb, Hoşaplı Ahmet Çavuş ve Vanlı Nuri, asker adaylarını götürmeyi 8 gün ertelemek için köyün resi Avetis Harutyunyan’dan 80 Osmanlı lirası, 30 ölçü arpa ve altı koyun rüşvet aldı.
5 Nisan 1915’te, 600 kişilik hükümet birliği, Cımuk Hüseyin Ağa liderliğinde bir top ve Vanlı Raşit Efendi’nin oğlu Fayık, Bıjmkertli Çeleng, Zerinaklı Khalil’in oğlu Haşan Bek yönetimindeki 800 milli (Kürt), ayrıca Khoşaplı Makhso’nun oğlu Serheng, Ağasanlı Bekir Sımoyan ve Şakır Ağa’nın oğlu Lezgin’in yönetimindeki Türk ve Kürt güruh, bir top ve hükümet (küçük çap) tüfekleriyle silahlı olarak Kem’e saldırdı (geceyarısı). Kem’in silahlı gençleri öğlene kadar karşı koyabildi ve ardından kayıpları 110 çocuk, 30 erkek ve 60 kadındı. Angığ’a doğru geri çekildi. İçlerinden üçü, Galust Hovhannesyan, Yuno Muratyan ve Khaço Muratan, Kem ve Angığ arasında bulunan bir tepede mevzilenerek, eşkıyanın, Kem halkının köyden çıkmasına engel olmasını önler. Bu üç silahlı genç, çarpışarak hayatlarını kaybeder ve onlar sayesinde Kem halkı Angığ’a ulaşmayı başarır.
Kem’in silahlı gençlerinden Arşak Kakosyan, Mıkırtiç Atovmyan ve Hovsep Khılğatyan, düşman tarafından dört kişi öldürüp kendilerinden üç kayıp vererek (Movses Verdoyan, Armenak Petrosyan ve Khosrov Na- voyan), Angığ Manastırı’nda dört saat çarpışır ve ancak mermileri bittikten sonra öldürülürler.
Köyü okulu ve kilisesiyle birlikte tamamen kundaklayıp bir kül yığınına çevirdiler. Tüm bu Türk ve Kürt eşkıyasıyla hükümet birlikleri, Van Valisi Cevdet’in doğrudan emriyle Kem’e saldırdı. Kem’den 12 kadını zorla kaçırdılar. Kalan halk Artamet’e göçtü. Göç esnasında 12 kadın ve 8 çocuk hayatını kaybetti.
Kemliler, 18 Temmuz 1915’te Kafkasya’ya göçtü. Berkri (Muradiye) yakınlarında Kürtlerin saldırısına uğradılar; 6 erkek hayatını kaybetti, 16 çocuk suya atıldı ve 8 kadın öldürüldü. Yanlarında bulundurdukları tüm mal varlığı ve hayvanlar Kürtler tarafından yağmalandı.
Kemliler, günümüzde Bılur ve Hakhveris’te yaşamaktadır.
Not – Kem çatışmasından bir ay önce, Sevagrak köyünden Tahır Ağa’nın oğlu Nuri ile Karavantslı Ali’nin oğlu Abdul Aziz, “Hükümet tüm Ermeni erkeklerini katletmeye ve kadınlarla çocukları Arabistan’a tehcir etmeye karar vermiştir”, diye Ğazar Manukyan ile Mıkırtiç Atovmyan’a haber vermiş. Bu iki Kürt, Cevdet’in ordusundan firar etmişlerdi.
Anlatan: Kem köyünden Aleksan Paturyan
Derleyen: G.M. Nerkararyan
EMA, fon 227, liste 1, dosya 423, yapraklar 14-15, orijinal, el yazısı.