HAYATTA KALAN SİMAM ĞAZARYAN’IN, VAN SANCAĞININ BERKRİ KAZASINDAKİ ABAĞA’NIN DERO KÖYÜ KATLİAMIYLA İLGİLİ TANIKLIĞI
6 Ağustos 1916, Mazra
Abağa sancağının Deron köyü katliamı.
Anlatan Simam Ğazaryan, Abağa’nın Dero köyünden, şimdi Eski Nakhicevan’m Mazra köyünde yaşıyor.
1915’te, Büyük Paskalya’nm pazartesi günü Çubukhlu köyünden Mustafa Ağa, 45 milli ile köyümüze geldi. Kimsenin kaçmaması için köyü kuşattı ve insanları çalışmaya götüreceğini söyleyip kandırdı. Seçtiği 35 genci götürdü, bir hafta çalıştırdı ve Arçeş’te katletti. Sadece ikisi kaçıp kurtuldu. Orta yaşlı 30 kişiyi ise toplayıp bir eve doldurduktan sonra, Kaymaz köyünden hükümet güçlerini çağırttı. Onlar bizim erkeklerimizi Bızırkhan adlı ovaya (28) götürdü. Üzerimize yağan darbelere rağmen, erkekleri çifter çifter birbirine bağlayıp kurşuna dizdikleri yere kadar takip ettik onları. Peder Gevorg’u, Peder Harutyun’u ve köyün en zengini olan Grigor Barseğyan’ı özellikle korkunç işkencelerle öldürdüler.
Mahmat Ağa’nın oğlu Mustafa Ağa, Peder Harutyun’a, maddi varlığını kendisine teslim ettiği takdirde hayatını bağışlayacağına dair Rasul Akram (29) üzerine yemin etti. Peder, Osmanlı altını dolu büyük bir kap getirip Mustafa Ağa’ya teslim etti. Gümüş paralarını da aldılar. Lâkin ağa sözünü sadece bir saat tuttu, ardından pederi köyün üst kısmında bulunan derenin yanma götürdüler. Şariti (30) boynuna geçirdiler, gerdiler, çekiştirdiler, sabaha kadar işkence ettiler. Papazı oturttular, zehri eline verdiler, biz hayatta kalanlara da dönerek, “Bakın papaza, büyüğe küçüğe, kimin egemen olup kimin olmadığını gösteriyor”, diyerek dalga geçiyorlardı. Ardından Peder Harutyun’un dilini kestiler, zehri ağzına verdiler ve vurdular. Peder Gevorg’u da iki kişi ellerinden tutarak evden çıkarıp vurdu.
Peder Harutyun’un kızı Haykuş’u ve Lusi Manukyan adında bir kadım götürdüler. Bu sonuncusu, kucağında çocuğuyla, gitmeye direndi. Kılıçla çocuğun ayaklarını kestiler ve bıraktılar, anasını bağladılar, ata bindirip götürdüler. Günde 3-4 kere gelip, bir evde toplanan biz kadınları, daha sakladığınız paranız var, diyerek soyuyorlardı. Kısa zamanda Ruslar yetişti ve Türkler kalanları da katletmeye fırsat bulamadan kaçtı.
Kalanlar, genelde Yerevan vilayetinde yaşıyor.
Anlatan, Abağa’nm Deron köyünden 40 yaşlarında, okur-yazar olmayan bir kadındır.
EMA, fon 227, liste 1, dosya 424, yaprak 10 ve arka yüzü, orijinal, el yazısı